Mecherzyński Karol (1800–1881), historyk literatury polskiej, profesor UJ. Ur. 4 I w Krakowie, był synem nauczyciela Liceum Św. Anny, kasjera i rządcy domów akademickich oraz prefekta drukarni UJ Mateusza i Heleny z Żeromskich. Uczył się w Liceum Św. Anny w Krakowie w l. 1813–16. Dn. 30 IX 1816 zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniw. Krak., obierając za kierunek studiów przedmioty przygotowujące do zawodu nauczycielskiego, choć uczęszczać miał także na Wydział Prawa. Gdy skończył studia, Wielka Rada UJ mianowała go 14 IX 1820 «kollaboratorem» do nauczania literatury polskiej i łacińskiej w Liceum Św. Barbary w Krakowie, a we wrześniu 1821 powołała na zastępcę profesora języka polskiego i łacińskiego w Liceum Św. Anny. W grudniu 1825 mianowała go profesorem Liceum Św. Barbary, w którym uczył do r. 1827. Od 1 X 1827 aż do r. 1849 uczył języka i literatury polskiej w Liceum Św. Anny. Był nauczycielem sumiennym, dosyć silnie oddziałał na młodzież w duchu patriotycznym. Dn. 7 VI 1825 uzyskał doktorat na podstawie rozprawy pt. De philosophiae in poësii primordiis (Kr. 1825). W r. 1829 i 1830 bezskutecznie starał się o objęcie katedry filozofii w Uniw. Krak. W r. 1830 należał do redakcji (lub był redaktorem) „Pamiętnika Krakowskiego Nauk i Sztuk Pięknych”. Ponownie rozpoczął starania o katedrę uniwersytecką w r. 1848 po wyjeździe prof. literatury powszechnej i polskiej Michała Wiszniewskiego. Po krótkotrwałych wykładach Lucjana Siemieńskiego Wydział Filozoficzny przedstawił M-ego na profesora 17 VIII 1849. Dn. 7 X t. r. powołano go na zastępstwo profesora literatury powszechnej i polskiej, której wykłady rozpoczął w listopadzie t. r. Zatwierdzenie przez Min. Oświaty na stanowisku profesora nastąpiło dopiero w r. 1855. W r. 1853 Min. Oświaty zabroniło M-emu wykładać literaturę włoską XVI w., od tego czasu prelekcje z literatury powszechnej miał tylko wyjątkowo. Wykłady jego traktowały nie tylko o literaturze polskiej i historii języka polskiego, ale właściwie obejmowały całokształt kultury polskiej i w dwuletnich cyklach sięgały aż po początki XIX wieku. Wg urzędowych statystyk uczęszczało na nie zwykle po czterech do dziesięciu studentów, a w r. 1862/3 wyjątkowa liczba 63 słuchaczy. Adam Bełcikowski, jego uczeń, pozostawił ujemne świadectwo o tych wykładach, wydaje się jednak, że jest ono zbyt ostre i krzywdzące. Działalność profesorska M-ego trwała aż do kwietnia 1871, kiedy na własną prośbę przeszedł na emeryturę. Uczniami jego byli m. in. Michał Bałucki i Władysław Seredyński.
Za czasów Rzpltej Krakowskiej M. zajmował się redagowaniem łacińskiej korespondencji Senatu Rządzącego z dworem wiedeńskim. W l. 1861–7 był przewodniczącym dozoru kościoła akademickiego Św. Anny. Od r. 1867 był jednym z pięciu członków Kuratorii ustanowionej dla przejrzenia archiwum miejskiego, opracowania memoriału w sprawie jego uporządkowania i wykorzystania do celów naukowych. W l. 1867–8 pełnił funkcję zastępcy dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej. Najbardziej ożywioną działalność prowadził M. w Tow. Naukowym Krakowskim (TNK), którego był członkiem od r. 1828. Często odczytywał na jego posiedzeniach swe rozprawy naukowe. Kiedy w r. 1843 TNK ogłosiło konkurs na opracowanie książki elementarnej dla szkół początkowych Rzpltej Krakowskiej, M. przygotował bardzo wszechstronny i ciekawy plan takiego podręcznika, przyjęty przez Towarzystwo. Do r. 1844 przygotował dwie części dzieła, którego jednak nie wydrukowano. Stale wzbogacał bibliotekę TNK darami książkowymi, opiniował materiały rękopiśmienne, które miano zakupić dla TNK (m. in. papiery H. Kołłątaja nabyte od Ferdynanda Kojsiewicza). Powołany w marcu 1858 na redaktora „Rocznika TNK”, rzeczowo recenzował różne rozprawy nadsyłane do tego periodyku. W l. 1857–63 był członkiem Komitetu Towarzystwa, od r. 1856 do początków listopada 1862 sekretarzem Oddziału Nauk Moralnych. W czerwcu 1857 przedstawił projekt wzmożenia działalności Towarzystwa przez podjęcie akcji wydawniczej dawnych zabytków historyczno-literackich ważnych z punktu widzenia narodowego. W r. 1859 należał do komisji zajmującej się spieniężeniem i wymianą nakładów TNK. Realizując projekt A. Z. Helcla wydania repertoriów bibliograficznych, opracował dla TNK bibliografię zawartości pism, jak „Merkuriusz Polski”, „Miscellanea Cracoviensia” i „Miscellanea Cracoviensia Nova”, „Orędownik Naukowy”, „Tygodnik Petersburski”, „Dodatek do Czasu” i „Rozmaitości Naukowe”. Od niego wyszła w r. 1862 na posiedzeniu Oddziału Nauk Moralnych inicjatywa uczczenia jubileuszu UJ. W konsekwencji zajął się na zlecenie TNK rozpatrzeniem rękopisów historiografów uniwersyteckich: Stanisława Józefa Bieżanowskiego i Marcina Radymińskiego. Wynikiem tej akcji były odczyty M-ego w Towarzystwie, drukowane później jako rozprawki z historii UJ. Brał czynny udział w pracach Komisji Językowej (1869–71) i Ortograficznej (1870). Z chwilą powstania Akademii Umiejętności wybrany został 11 V i zatwierdzony 9 VII 1872 na członka czynnego Wydziału Filologicznego. Od 21 XII 1872 do 29 XII 1874 był pierwszym dyrektorem tego Wydziału i uczestniczył w posiedzeniach zarządu Akademii. Do końca 1880 r. czynnie pracował, wygłaszając na posiedzeniach AU swe referaty i publikując je w wydawnictwach AU. Był też członkiem Komisji Bibliograficznej. Od lutego 1868 do r. 1871 należał M. do Komisji Egzaminacyjnej Krakowskiej dla kandydatów stanu nauczycielskiego jako egzaminator języka i literatury polskiej.
Twórczość naukowa M-ego (ok. pięćdziesiąt ustalonych pozycji) obejmuje prace z zakresu historii literatury polskiej i języka polskiego, literatury powszechnej, szeroko pojętej historii kultury polskiej oraz prawa i ustroju miast polskich. Ukazywały się one bądź jako samodzielne wydawnictwa lub artykuły (często nie podpisane) w czasopismach, głównie „Rocznikach TNK”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Tygodniku Literackim”, „Przyjacielu Ludu” i „Rozprawach AU”. Zagadnień prawa i ustroju miast dotyczą artykuły w „Przyjacielu Ludu”: Wiadomość historyczna o mieście Lelowie wyjęta z dyplomatów archiwalnych tego miasta (R. 7: 1841 t. 2) oraz O radziectwie miasta Krakowa. Wyjęte z niedrukowanego dzieła o Magistratach miejskich… (R. 8: 1842 t. 2), i drukowane w „Tygodniku Literackim” w r. 1842: Kilka słów o uprzywilejowaniu miasta Krakowa i stanie mieszczan we względzie politycznym, O władzy i juryzdykcji urzędu radzieckiego, według prawa zasadniczego w mieście Krakowie niegdyś obowiązującego. Podsumowaniem ich była pionierska wówczas rzecz O Magistratach miast polskich, a w szczególności miasta Krakowa (Kr. 1845), która do dzisiaj zachowała jeszcze pewne wartości. Prace traktujące o historii kultury i oświaty w Polsce, zwłaszcza o UJ, skrzętnie wykorzystujące źródła rękopiśmienne i archiwalne, które nieraz bywały przedrukowywane, wobec rozwoju badań nad tymi zagadnieniami straciły swe znaczenie. Wartość czysto bibliograficzną posiadają m. in. prace: Historia języka łacińskiego w Polsce (Kr. 1833), Historia języka niemieckiego w Polsce (Kr. 1846). Szybko zdezaktualizowały się podręczniki jego autorstwa: Prawidła pisania (Kr. 1841), Historia literatury polskiej dla młodzieży… (Kr. 1873, wyd. 2. i 3. tamże 1877, 1880), Stylistyka… (Kr. 1870, wyd. 2. i 3. tamże 1876, 1884), Przykłady i wzory z najcelniejszych poetów i prozaików polskich… (Kr. 1874, wyd. 2. tamże 1877–8), Wypisy polskie dla szkół żeńskich… (Kr. 1872, wyd. 2. tamże 1875). Podręczniki te już w momencie ukazywania się napotykały na przeważnie nieprzychylne recenzje, nie zawsze uzasadnione. Największą i najtrwalszą pozycję zachowały dwie prace M-ego: Historia wymowy w Polsce (Kr. 1856–60 I–III), ściśle związana z historią narodu, doprowadzona do połowy XVIII w., przyjęta została z uznaniem i zachowała wartość jako jedyne i niczym nie zastąpione szczegółowe zinwentaryzowanie tego przedmiotu. Drugą pracą jest monumentalny przekład „Dziejów polskich” J. Długosza, wykonany bardzo starannie i pięknym językiem. Należy też podkreślić, że zbiór odczytów publicznych M-ego z r. 1850 (druk pt. Przegląd literatury ludów wschodnich, poezji greckiej, średniowiecznej, polskiej XVI i XIX w., Kr. 1851) był jedną z pierwszych w Polsce prób stworzenia syntezy literatury powszechnej i miał poprzedzać planowaną przez niego Historię literatury powszechnej z szczególnym względem na polską. M. był również jednym z pierwszych badaczy, którzy usiłowali zerwać z bezwzględnym potępianiem piśmiennictwa polskiego drugiej połowy XVII i pierwszej XVIII w. Teoretyczne i metodologiczne zainteresowania M-ego ujawnia artykuł Filozoficzne pojęcie historii literatury ojczystej („Kwart. Nauk.” 1835).
M. zmarł w Podgórzu 9 VIII 1881 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim w grobowcu rodzinnym. Żonaty od r. 1837 z Józefą ze Sokolskich (zm. 16 VIII 1897), miał troje dzieci: Emilię Anielę (ur. 1838, zm. przed 1846), Józefa Ewarysta (1841–1890), inżyniera, absolwenta zagranicznych uczelni, i Emilię Teklę (ur. 1846, zm. po 1915), niezamężną.
Podob. w: Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek XIX w., I 367, Dzieje katedry historii literatury polskiej w UJ, Pod red. T. Ulewicza, Kr. 1966 przy s. 128, „Tyg. Illustr.” 1881 nr 297, „Tyg. Powsz.” 1881 s. 561; – Nowy Korbut (Romantyzm), VIII, IX; Bibliografia dramatu polskiego 1765–1964, W. 1972 I; Słownik Pracowników Książki Pol.; – Bełcikowski A., K. Mecherzyński, „Tyg. Illustr.” 1881 nr 297; – Girtler K., Opowiadania, Kr. 1971 II; Kronika UJ od r. 1864 do r. 1887, Kr. 1887 s. 19; Statuta nec non liber promotionum; – „Roczn. AU” 1873, 1874; – AGAD: Arch. Przezdzieckich D. 262; Arch. PAN Oddz. w Kr.: PAU W-I-1 (Arch. AU protokoły posiedzeń Wydz. Filol.), TNK 3, 4, 14, 15, 29, 30, 32, 35–39, 44, 45, 58, 62–65 (Arch. Tow. Nauk. Krak. dzienniki podawcze, korespondencja, protokoły posiedzeń); Arch. Państw. w Kr.: Księgi urodzeń paraf. Św. Anny z r. 1838 s. 14 nr 38, z r. 1841 s. 13 nr 42; Arch. UJ: W. F. II 153, S. I 417 s. 75, S. II 853, 859, 911, PKN 7, 12, 13 (Akta Wydz. Filoz. i Katedry hist. liter. pol., Akta Komisji Egzaminów Nauczycielskich, Księgi immatrykulacyjne); B. Jag.: rkp. 871, 3752, 3755, 6099, 7316, 7921, 8087, przyb. 10/67, 135/58, 136/58; B. Ossol.: rkp. 3039; B. PAN w Kr.: rkp. 103, 1535, 2185.
Julian Dybiec